چکیده
تفاخر معماری ایرانی اسلامی در طول تاریخ همواره مورد بحث و الگوبرداری بوده است..استفاده از هنر های مرسوم با بهره گیری از ذکاوت و درایت معماران ایرانی شاهکارهای بی بدیل را خلق نموده است.در این مقاله تلاش می کنیم بخشی از این جهان هنر و دانش را مورد واکاوی قرار داده و استفاده از خطوط نوشتاری که در قالب هنر بصری در شکل گیری فرم های معماری دخیل بودند را مورد بررسی قرار دهیم.
مقاله پیش رو به معرفی خط بنایی معقلی می پردازد که به سبب منحصر بودن و خلق آثار بصری نوشتاری در معماری ایرانی و اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است و تاثیر این خط بر هنر کاشیکاری در معماری ایرانی اسلامی همواره مورد توجه بوده است.
در این راستا این پژوهش سعی دارد به روش کیفی و با رویکرد اسنادی و توصیفی به واکاوی ساختار و بیان چرا و چگونگی استفاده از خطوط ایرانی اسلامی در تزئینات معماری بپردازد.
روش گردآوری پژوهش مورد نظر استفاده از منابع کتابخانه ای اعم از کتب و مقالات بوده است.
مقدمه
خط،یکی از المان های مهم و شاخص معماری ایرانی است که در طراحی هنرمندانه در حوزه معماری به جهت زیباسازی قبناها و محیط داخلی استفاده می‌شود. تناسب و تعادل بارزه این عنصر از جهت خلق زیبایی شناسی هنری است و در طول تاریخ معماری ایرانی اسلامی نقش مهمی را ایفا کرده است.خطوط هندسی،خطوط زیبایی ،خطوط هندسی اسلامی از عناصر بنیادین زبان بصری در معماری ایرانی اسلامی هستندکه تعادل و همگونی در طرح ها را خلق نموده و تنوع و شمایل اصیل و منحصربفردی را در ایجاد زیبایی بصری در اثر معماری رقم زده اند.خط معقلی که یکی از شاخه های کاربردی در معماری ایرانی اسلامی است در این مقاله معرفی گردیده و جزییات نقش آفرینی آن در زیباسازی بناها مورد واکاوی قرار می گیرد.
تاریخچه
استفاده از خط در معماری اسلامی تاریخچه ای طولانی و متنوع دارد. خط در معماری ایرانی و اسلامی به عنوان یک عنصر زیبایی و تزئینی بسیار مهم استفاده می‌شود و نقش آن در زیبایی و تنوع آثار معماری اسلامی حائز اهمیت بسیار است.استفاده از خط در معماری اسلامی به دوره‌های مختلف تاریخی بازمی‌گردد. از زمان بناکاری اولین مساجد اسلامی تا زمان حکومت‌های اسلامی مختلف، خط به عنوان یکی از عناصر اصلی تزئینی در معماری اسلامی به کار گرفته شده است.خط در معماری ایرانی اسلامی به صورت نقوش و الگوهای هندسی، کتیبه‌هاو آیات مذهبی تزئینی شده است. این نوع تزئینات باعث زیبایی و شکوه آثار معماری ایرانی اسلامی شده و آنها را از دیگر سبک‌های معماری متمایز می‌کند.خط معقلی یا خط بنایی که به نام خط معماری نیز مشهور است در دوران طلایی این همنشینی فاخر خط و دانش معماری ، جلوه هنری ویژه به بناهای معماری ایرانی اسلامی بخشیده است.
انواع خط
در معماری ایرانی اسلامی، انواع مختلفی از خط تزیینی به کار گرفته شده است که هر کدام دارای زیبایی و خصوصیت‌های خاصی هستند. برخی از انواع خط تزیینی معمول در معماری ایرانی اسلامی عبارتند از:
خط نستعلیق: این نوع خط تزیینی با خطوط زیبا و منحصر به فردی که به شکل منحنی و زیبا طراحی شده‌اند، استفاده می‌شود. خط نستعلیق به عنوان یکی از خطوط زیبایی و شکوهمند در معماری ایرانی اسلامی شناخته می‌شود.
خط ثلث: این نوع خط تزیینی با خطوط سه‌گانه و الگوهای هندسی زیبا استفاده می‌شود. خط ثلث به عنوان یکی از خطوط معماری ایرانی اسلامی محبوب است و در تزیینات معماری، کتیبه‌ها و نقوش استفاده می‌شود.
خط کوفی: این نوع خط تزیینی با خطوط مربع و زاویه‌دار استفاده می‌شود. خط کوفی به عنوان یکی از خطوط قدیمی و سنتی در معماری ایرانی اسلامی شناخته می‌شود و در تزیینات معماری و کتیبه‌ها به کار می‌رود.
خط تحریر: این نوع خط تزیینی با خطوط زیبا و منحصر به فردی که به شکل تحریر طراحی شده‌اند، استفاده می‌شود. خط تحریر به عنوان یکی از خطوط زیبایی و خصوصیت‌های معماری ایرانی اسلامی شناخته می‌شود.
_ خط معقلی از دسته خطوط تزیینی در معماری ایرانی اسلامی است. این نوع خط تزیینی با خطوط زیبا و منحصر به فردی که به شکل منحنی و زیبا طراحی شده‌اند در کاشیکاری استفاده می‌شود. خط معقلی به عنوان یکی از خطوط زیبایی و شکوهمند در معماری ایرانی اسلامی شناخته می‌شود و در تزیینات معماری، کتیبه‌ها و نقوش استفاده می‌شود.
خط معقلی
خط معقلی راهگشای تزیین سراپایه های عمودی،کتیبه های افقی و حتی در مواردی پشت بغل ها ، زیر بغل کش و دور قوس ها،طاق ها و پوشش تزیینی برای آهیانه زیر گنبد خانه ها و جهت تزیین در عناصر بزرگ معماری همچون رسمی بندی ها،کاربندی ها ، شمسه ها در یزدی بند ی ها،طاسه سازی ها و.. و استفاده فراوان در نقوش خط برای گردونه گنبدها و ساقه گلدسته ها و بسیاری دیگر در نقوش قدسی و الهی از تفکیک رنگ های کاشی و در قسمت های داخلی بناها از انواع مصالح دیگر چون گچ در گچبری ها ، آینه در آیینه کاری ها ، چوب برای انواع منبت های منقوش خط و غیره برای آثار معماری ایرانی اسلامی می باشد.
ظهور خط معقلی
نماسازی های بناها در خارج و داخل در بناهای معماری ایرانی و اسلامی در دوره تیموریان به سر حد کمال رسید.در این دوران کتیبه سازی با خطوط مختلف از کاشی و به صورت معرق،هفت رنگی و یا کاشی و آجر ایجاد می گردید.بعد تزیینی و تلفیق آن با بعد معنوی پرداختن به اسماء دینی و مذهبی به این بناها محتوای ویژه می بخشید.به کارگیری خطوط ثلث در کتیبه های کاشی معرق ،موجبات حضور خوشنویسان را به تزیینات معماری فراهم نمود.خوشنویسی در ایجاد گچبری و استفاده از خط ثلث برجسته در کتیبه های چوبی برای منبره ها و استفاده از کتیبه های خطی به صورت نقاشی رنگ روغن بر روی گچ کاری ها مرسوم شد.حضور خط ثلث در آینه کاری ها و کتیبه های فلزی و مطلای گنبدها پررنگ تر گردید که حاصل آن به کارگیری خط نستعلیق در کتیبه های معرق دوران معاصر است.
خط بنایی یا خط معقلی
خط معقلی[۱] از خط کوفی منشعب شده است.خط معقلی به سه دسته : ساده ، متوسط و پیچیده تقسیم می شود کاربرد آنان در نماسازی های داخلی به صورت ازاره کتیبه و در زیر دورها به صورت عرق چین و در نماسازی های خارجی به صورت استفاده در ستونها،پشت بغل ها،کتیبه های افقی و عمودی،گلدسته ها،پوشش گنبدها،به اشکال مختلف کتیبه های دوردار خطوط سواد و بیاض در ساقه ها و به شکل ترنج و گل در دور گنبدها بوده است.همچنین در رسمی بندی ها در زیر طاق ها و قوس ها و ایوان های مختلف و یا رواق ها با استفاده از مصالح مختلف مانند آجر،کاشی صورت می پذیرفته است.
[۱] معقلی=معقل بر وزن محفل،به معنای دژ مستحکم،برج و باروی ستبر و..کلمه ای عربی است.معنای دوم معقل از گره زدن پای شتر گرفته شده است.
چگونگی پیدایش خط معقلی در معماری
خط معقلی در کتابت مرسوم نبوده است.گرچه مولانا سلطان علی مشهدی خوش نویس دوره تیموری معتقد است که این خط از دوره های قبل کتابت میشده و آن را جز خطوط می آورد.ظاهرا این خط تزیینی است و در عمارت و ابنیه مذهبی مانند مساجد و مزارات روی دیوار به کار برده میشده است.دلیل نامگذاری این خط به خط بنایی یا معماری اینگونه بوده است که اساسا این خط توانایی خط کشی بر روی خانه بندی ها را داشته است.به این ترتیب که ابتدا مانند شطرنج خط کشی و خانه بندی شده و بعد از تقسیم خانه ها حروف آن مرتب می گردد و این ویژگی در این خط امکان و سهولت چیدمان با آجر را فراهم می نموده تا هم خوانا باشد و هم قالب زینتی و هنری را ایجاد نماید.معماران از چینش منظم آجرها خط را بر دیوار نمایان می ساختند.(نقل از کتاب ییدایش و سیر تحول خط،بحث خط معقلی)
آنگونه که در خط کوفی میبینیم ،این خط یک دانگ دور است و پنج دانگ سطح.اما در مقابل خط معقلی دور نیست و همه سطح است و اگر این خط هم قبل از اسلام بوجود آمده باشد باید از خط شطرنجی که سرمنشا خط کوفی است استخراج شده باشد.
در کتب مرجع خط ،از خط معلقی به عنوان خط تزیین نشده کوفی نیز نام می برند که حرکات مستطیلی شکل و گاها مربعی شکل حروف آن سبب تمایز آن است و در بسیاری از بناها خصوصا دوران تیموریان و صفویان در اصفهان و مشهد و خراسان بزرگ و نقاط دیگر دیده می شود و امروز هم طرح این خط هنوز بین کاشی کاران متداول و معمول است ودر تزیینات کاشی کاری های بناها به کار می رود.
خط معقلی را منحصر می دانند زیرا جمله و عبارتی که به این خط نوشتار شده است در انحصار انواع و اقسام شکل های هندسی در آمده است و به طور منظم و یکنواخت چشم نوازی می کند.
انواع خط معقلی
فرم ها و ویژگی های خط معقلی متنوع و بسیار است،حدود پنجاه نوع خط معقلی دسته بندی شده است که بررسی خصوصیات خاص آنان در یک مقاله دور از واقع است ،دسته بندی ذیل دورنمایی از نحوه تقسیم بندی این خط می باشد. نویسنده بخش های جزیی را در قالب دسته بندی های کلی و هم ویژگی معرفی می کند.
۱: خط بنایی معقلی ساده
۲:خط بنایی منفرد
۳:خط بنایی مکرر
۴:خط بنایی شمسه ای
۵:خط بنایی مسطح
۶:خط بنایی متداخل
۷: خط بنایی مسلسل
۸:خط بنایی لوز
۹:خط بنایی خط و گره
۱۰: خط بنایی کوفی- معقلی نما
خط معقلی و سطوح هندسی
خط معقلی در شکل های هندسی چند ضلعی طراحی و اجرا می شود،چاشنی بصری فرم های هندسی در زمینه اشکال، استفاده از آثار دیگری همچون گره نقوش و گلچین و گره معقلی است که نمونه های آن را در آثار معماری ادوار مشاهده می کنیم.
..more
مقاله فوق با حفظ حقوق نویسنده | هاله قورچیان | در نشریه مدرن مدیا منتشر شده است.